"استفن وایت" یکی از معروف‌ترین و معتبرترین شارحین نظریه‌های هابرماس، معتقد است؛ مدل ارتباطی هابرماس بهترین چارچوب در دسترس را نه تنه برای انجام تبیین‌های رفتار نهضت‌های اجتماعی جدید، بلکه، برای فهم این که چرا چنین نهضت‌های فراز می‌آیند و تفسیر این که در سطح کلی چه چیزی در این مبارزه وجود دارد که در آن درگیر می‌شوند، فراهم می‌آورد. در ارتباط با رفتار آنان، مدل ارتباطی تنها مدل به اندازه‌ی کافی پیچیده است که درکی جامع از آمیزه خاص راهبرد معطوف به هنجار (به ویژه کیفیت جهانشمول آن) و کنش توصیفی یا نمایشی را که چنین گروه‌هایی در آن درگیر می‌شوند فراهم می‌آورد. در ارتباط با فهم این که چرا چنین نهضت‌هایی فراز می‌آیند و تفسیر اینکه در دل مبارزه‌های آنان چه چیزی وجود دارد، هابرماس توجه ما را به سوی تفسیر خود از نوگرایی و نوسازی، خاصه به اندیشه‌های جامعه ـ زیستی سیستمی در برابر جامعه‌ی ـ زیستی ارتباطی و به روانه عقلانی کردن اجتماعی یک جانبه در برابر عقلانی کردن همه جانبه‌ی جهان زندگی فرامی‌خواند(وایت،124:1990)

از دیدگاه هابرماس نهضت‌های اجتماعی جدید در برابر استعمار جهان زندگی و سترونی فرهنگی فزآینده واکنش نشان می‌دهند. چنین دیدگاهی به فرد امکان می‌دهد که کیفیت دفاعی خاصی را که این نهضت‌ها به نمایش در می‌آورند، بفهمد، مبنی بر این که از یک‌سو،‌واکنش دفاعی در برابر دست‌اندازی حکومت و اقتصاد بر جامعه‌ وجود دارد، چیزی که شبیه نهضت‌های واکنشی سنت‌گرایانه است، از سوی دیگر، رفتار نهضت‌های اجتماعی جدید نمی‌توانند به سادگی به عنوان واکنشی در برابر "تخریب شکل‌های سنتی زندگی" فهمیده شوند،‌بلکه تا حدی واکنشی در برابر تغییر "شکل‌های پساسنتی زندگی" هستند که توسط جهان زندگی عقلانی شده فراهم آمده است و حمایت از شرایط " جامعه‌ی ـ زیستی ارتباطی" ممکن به معنی ایجاد فضا برای فراهم‌سازی خودمختار هر چه بیشتر هویت گروهی و تأمل سیاسی است.

این گونه تحلیل همچنین امکان می‌دهد که فرد تمایزهای مفیدی بین نهضت‌های اجتماعی گونه گون معاصر قائل شود. مانند تجدید حیات بنیادگرایی مذهبی،‌به ویژه در ایالات متحده که از لحاظی تازه تلقی می‌شود. اما مدل هابرماس به ما اجازه می دهد تشخیص دهیم چرا نباید آن را در زمره نهضت‌های اجتماعی جدید مقوله‌بندی کنیم. این بدان جهت است که هر چند این بنیادگرایی واکنشی است در برابر تخریب شکل‌های سنتی زندگی توسط حکومت بزرگ و شخصیت حقوقی آمریکا که خود را وقف بازاری کردن سبک زندگی "مجاز" کرده،‌اما تمامی این واکنش نیز کاملاً آرام و با ملایمت در رخساره‌های جدید استعمار داخلی ادغام شده است. هویت بنیادگرایی مذهبی به طور فزآینده‌ای توسط شخصیت حقوقی تلویزیونی، راهبردی برای بازاری کردن مصرف جدید "تقدیس شده"‌ای از کالاها، خدمات و اندیشه‌ها تعریف می‌شود.

دیدگاه هابرماس همچنین درک ویژگی خود‌ـ‌تحدیدی نهضت‌های اجتماعی جدید را ارائه می‌کند؛ نوع آگاهی و رفتاری که با شرایط فضای بزرگ‌تر برای جامعه‌ـ‌زیستی ارتباطی سازگار است،‌چون نه در زمینه‌ی ایجاد مرام انقلابی سنتی و نه در زمینه‌ی درهم شکستن نهادهای سرمایه‌داری،‌ از برنامه‌های کلی انقلابی حمایت نمی‌کند. مسأله کمتر از ساختن یک مرام انقلابی برای مبارزه با چیزی است که توسط سرمایه‌داری ایجاد شده و عبارت از چیره شدن بر استعمار و چند باره شدن آگاهی با آفرینش رکود کافی در سیستم،‌برای بیان خودمختاری هویت‌های جمعی جاری توسط گروه‌های درگیر است.

نهضت‌های جدید به مثابه نهادهای سرمایه‌داری، شخصیت مبهم خود را مورد ارزیابی قرار می‌دهند. برای مثال دولت رفاه وسیله‌ای است هم برای جهانشمول کردن حق‌ها و هم تهدیدی برای توانمند شدن مردم در کنترل سمت و سوی زندگی‌شان. می‌توان نگرش نهضت زنان را با اقتصاد سرمایه‌دارانه مقایسه کرد. اکنون که این اقتصاد از تعصب سنت‌گرایان خود علیه زنان دست کشیده،‌ وسیله‌‌ی رسیدن به دستاورد استقلال مادی و ابراز وجود گردیده است. اما در ضمن میروی قدرتمندی باری همگن‌ ساختن آگاهی زنان یه شمار می‌رود که از بیرون قالب‌بندی شده است. چنین حساسیتی به ابهام، چنان که هابرماس به تحلیل می‌کشد، دقیقاً چیزی است که مناسب موقعیت معاصر ماست. بسیاری از منافع زندگی معاصر دارای ربطی درونی با تفکیک و سلسله‌مراتب ساختارهای حکومت‌ها و اقتصاد‌های نوین هستند.با این همه این روانه عقلانی کردن سیستم‌ها یکپارچگی ما را به مثابه موجودات مستقل انتقادی که قادر به شکل دادن زندگی جمعی خود به شیوه‌ای دموکراتیک هستیم، تهدید می‌کند.

 

در شرایطی از این دست هابرماس فراز آمدن سیاست انتقادی را پیش‌گویی می‌کند. چه حتا در پیشرفته‌ترین جوامع نیز موقعیت‌ها و رابطه‌ها به تحریف کشیده‌ شده و می‌شوند. لذا در وقوع هر کنش ارتباطی، انسان‌ها نه تنها ممکن است در فهم یکدیگر به خطا و بیراهه کشیده شوند، بلکه امکان عقلانی ساختن کنش‌های فردی و جمعی هم از بین می‌رود. وی به ویژه در کتاب بحران مشروعیت از اعتلا گرفتن انتقاد سخن می‌گوید. اما واقعاً روشن نمی‌کند که این سیاست چه شکلی به خود می‌گیرد. شاید بتوان حدس زد که "گستره‌ی همگانی" انتقادی دوباره ظهور خواهد یافت. گستره‌ای که هابرماس زوال آن را در نخستین کتاب‌-‌ش در مورد توسعه سرمایه‌داری آزادیخواه بررسی می‌کند. کارهای بعدی هابرماس امکان شکل‌گیری تا حدی آشکارتر این حدس‌ها و برآوردها را به وجود می‌آورد. در این جا وضوح حاصل درباره‌ی احتمال موفقیت سیاست انتقادی نیست. شاید خوش‌بینی هابرماس نسبت به این سیاست، در مقایسه با زمانی که بحران مشروعیت را می‌نوشت کمتر شده باشد. آنچه روشن‌تر می‌شود، نوعی خودـ‌فهمی هنجاری است که سیاست انتقادی نیازمند آن است.

تفکر جدید هابرماس درباره‌ی گستره‌ی همگانی، گفتمان و کش انتقادی با این حکم ویژگی می‌یابد که باید تعیین حدود روشن و پایداری بین این گستره و سیستم سیاسی وجود داشته باشد. "گستره‌ی همگانی سیاسی را که جوامع پیچیده در آن فاصله‌ای هنجاری از خود، به دست می‌آورند و قادر می‌شوند تجربه‌های جمعی بحران‌ها را همانند کنند‌" ، باید درست به همان اندازه‌ای که از سیستم اقتصادی متمایز است، متمایز از سیستم سیاسی مفهوم‌بندی کرد. این از آن رو است که سیستم سیاسی بایستی از طریق "میانجی قانونی ـ اداری " عمل کند و همان‌طور که تحلیل استعمار نشان داده گرایشی گزیرناپذیر سوی "به هنجار‌سازی" به مفهوم فوکو را می‌رساند. آفرینش گستره‌های همگانی انتقادی خودمختار حالا باید به مثابه موانع حاشیه‌ای … و ایجادگیرنده‌های حسی در مبادله بین جهان زندگی و سیستم فهمیده شود؛ برداشت کلی خودـ‌تحدیدی که خصلت نهضت‌های اجتماعی جدید است در این جا به شکل توصیه‌ای هنجاری درآمده است‌،‌مبنی بر این که اساسی‌ترین وظیفه خود را مبارزه در "تضاد حاشیه‌ای Grenzkonflikt" بی‌پایان بین جهان زندگی و سیستم‌های سیاسی و اقتصادی می‌دانند. نهضت‌های اجتماعی جدید باز هم باید از طرح‌های انقلابی بزرگ و ادغام شدن در نهادهای مستقر امور به هنجارها، اجتناب ورزند. علاوه بر اینها باید حتا در سازمان داخلی خود نیز از حزم و احتیاط را از دست ندهند. چون چشم‌پوشی از خصلت‌های ارتباطی افقی کنش‌های متقابل سیاسی اجتماع محلی و عبور از "حاشیه به سازمان رسمی" افزایش درجه‌ای را شامل می‌شود که سیاست داخلی بر اساس آن ناگزیر به وسیله‌ "میانجی قانونی ـ‌اداری" شکل می‌گیرد(هابرماس،5-13:1986)

هابرماس در آخر نظریه کنش ارتباطی مطرح می‌کند که نظریه‌ی انتقادی دو وظیفه بر عهده دارد: فلسفی و اجتماعی‌ـ‌علمی. وایت اینها را رخساره‌های شبه ـ کانتی و هگلی ـ مارکسی نظریه انتقادی، یا برنامه‌ی تحقیق کاوشگرانه‌ی منفی و مثبت اعلام می‌کند(وایت،128:1990) وظیفه‌ی اولی عبارت است از توسعه "نظریه عقلانیت" که حداقل از مدل خردمندسازی فرد را به وجود می‌آورد. همین امر به نوبه‌ی خود به روشن شدن مفهوم نوگرایی‌ای امکان می‌دهد که هابرماس تصور می‌کند می‌تواند "فهم دنیا در کلیت آن را تضمین کند." از سوی دیگر وظیفه‌ دومی از تحلیل نوگرایی در ارتباط با روانه‌های عقلانی شدن اجتماعی غربی شروع می‌شود و تا تدوین تز استعمار جهان زندگی و سترونی فرهنگی پیش می‌رود. رشته‌ای که باید بیماری‌ها، عدم تعادل‌ها و شکل‌های جدید نهضت‌های مخالف در سرمایه داری پیشرفته را به تحقیق کشد.

به زعم هابرماس بر فرد است که دریابد این دو وظیفه را چگونه باید به انجام رساند. عمدتاً‌ نیز بار اصلی بر روی دانش/شناخت گذارده می‌شود که با فراگیری و افزایش گنجایی فراگیری پدید می‌آید. استفاده از سه نوع بحث تخصصی شده (تجربی‌ ـ نظری ـ اخلاقی و زیبایی‌شناسانه) و گستره‌هاس ارزشی فرهنگی مربوط به آنها، نوعی ساختار آگاهی را پدیدار می‌سازد که شناخت به مؤثرترین وجه در درون آن انباشته شود. پس آفرینش امکانات بالقوه فراگیری و تقویت ساختارهای آگاهی نوین پاسخگوی واقعی است. چون چنین ساختارهای امکان درک مکفی "روانه‌های فرانگرفتن" را نیز که همراه نوسازی هستند، به ویژه انقیاد هر دو طبیعت، یعنی هم "برونی" و هم "درونی" را فراهم می‌آورند.